Door Marja Bogaards

De afgelopen jaren ben ik als ziekenhuisapotheker en veranderaar druk geweest om organisaties en processen te stroomlijnen en te optimaliseren. Dat lukte vaak wel, maar het systeem veranderde niet (snel genoeg) mee met de omgevingsuitdagingen. En dat frustreerde mij en nekte mij. Toen ik een paar jaar geleden letterlijk en figuurlijk uitviel, was dat een kantelpunt in mijn leven. Daarmee kwam ook het besef dat ik dat sterke onderbuikgevoel, dat het binnen de farmacie zo niet langer door kan gaan, bespreekbaar moest en moet maken.

De farmaceutische zorg in Nederland omvat zowel de extramurale- als de intramurale specialistische zorg. Hierin spelen de overheid, zorgverzekeraars, zorgverleners (voorschrijvers en apothekers), patiënten, farmaceutische industrie, groothandels en de geneesmiddel- en zorgautoriteiten allemaal een rol. De complexer wordende zorg voor steeds meer complexe patiënten, met financiële druk, geneesmiddelentekorten, werkdruk en personeelstekorten vragen om een  creatieve andere aanpak. Alleen dan kunnen we blijvend de toegankelijkheid, de betaalbaarheid en de duurzaamheid van deze zorg garanderen.

Houdbaarheidsdatum farmaceutisch zorgsysteem is verstreken

Voor mij bleek de Masterclass Transitie Management “de bril” te zijn waardoor ik alles, wat er binnen de farmacie gebeurde, ineens en heel scherp zag en beter snapte. Door er vanuit een transitieperspectief naar te kijken, zie je mogelijkheden richting te geven en actief bij te dragen aan structurele transformatieprocessen. Voor alle andersdenkende actoren die ook slim en actief willen bijdragen aan een duurzame farmaceutische zorg is dan ook de vraag: Hoe krijgen we dit samen voor elkaar?

Is het farmaceutisch zorgsysteem dan zo slecht?

Zeker niet. In Nederland hebben wij een van de beste en meest toegankelijke zorgsystemen van de wereld. Op veel verschillende plekken en op relatief korte afstand heeft iedereen de beschikking over deskundige zorg, zonder financiële drempels voor de patiënt. Ons huidige zorgsysteem is vooral gericht op het behandelen van ziektes met medicatie. Er ligt veel nadruk op de intramurale behandeling en specialistische farmaceutische zorg en minder op eerstelijns zorg, zelfmanagement en preventie. In dit traditionele starre systeem is weinig communicatie tussen de verschillende kokers. Dit veroorzaakt het probleem dat er geen overkoepelende regie is in de complexer wordende zorg voor de chronische co-morbide patiënt.

Het farmaceutische zorgsysteem is een redelijk goed georganiseerd systeem en netwerk, met een hoog kwaliteits- en kennisniveau. Zorgverzekeraars en beleidsmakers spelen wel een erg bepalende hoofdrol. Kenmerkend is ook de strenge wet- en regelgeving rond beheer en leveren van geneesmiddelen. Door deze wetgeving en sterke beleidsafhankelijkheid lopen we het risico niet snel genoeg te kunnen anticiperen op noodzakelijke veranderingen.

Geef de zorg terug aan de zorgprofessional, zowel inhoudelijk als organisatorisch

Want ons systeem is nog steeds rigide ingericht, met nadruk op de traditionele functies, als ziekenhuis-, poliklinisch- en openbaar apotheker. Dit betekent dat de diverse apotheeklokaties nog steeds geen communicerende vaten zijn. Hierdoor worden op de verschillende apotheeklokaties dezelfde geneesmiddelen in aparte magazijnen op voorraad gehouden. Dat de thuismedicatie van patiënten in het ziekenhuis nog steeds wordt omgezet naar een verpakkingsvorm per stuk, leidt ook tot onnodige verspilling.

Momenteel is de zorg nog steeds gekoppeld aan de logistiek van een geneesmiddel. Werkt het alleenrecht van de apotheker op geneesmiddelen niet marktontwrichtend? En zijn er geen andere partijen of internetgiganten die de logistiek veel beter kunnen organiseren? Stel dat apothekers de distributie van geneesmiddelen los zouden durven laten? Dan creëren we ruimte om ons als beroepsgroep te profileren als de geneesmiddelenexpert in een netwerk van zorgverleners. Want de complexe patiënt van nu vraagt om maatwerk in farmaceutische zorg en niet alleen levering van een standaard doosje.

Waar zit de onduurzaamheid?

Er is een verschuiving gaande van minder acute naar meer chronische complexe patiënten. Dit leidt tot kortere opnameduur en meer dagopnames in het ziekenhuis. Daarbij is er schaarste aan gekwalificeerd personeel in de zorg. De betaalbaarheid en solidariteit van de zorg staat nu aan alle kanten blijvend onder druk.

Binnen de sterk hiërarchische en bureaucratische zorgstructuur is de invloed van de zorgverzekeraars op het volume- en de kosten van de zorg groot. Het systeem kent perverse prikkels en daardoor is het financieringsstelsel verrot. Dat de individuele belangen van partijen nog steeds prevaleren boven het algemeen belang houdt dit machtsbolwerk in stand.

Betaalbaarheid van dure en kwaliteit van goedkope geneesmiddelen wordt een uitdaging

Omdat door het gebruik van meer- en duurdere geneesmiddelen de kosten blijven stijgen is het huidige financieringssysteem een grote tikkende tijdbom geworden. De poging van overheid en zorgverzekeraars om de stijgende kosten te beheersen heeft weer geleid tot het zo efficiënt en goedkoop mogelijk inzetten en inkopen van geneesmiddelen.

De geneesmiddelenproductie is daarom naar Azië verplaatst om zo goedkoop mogelijk te kunnen produceren. Door deze afhankelijkheid kunnen we in Europa bij mondiale productieproblemen onvoldoende beschikken over kwalitatief goede geneesmiddelen. Ook de in omloop zijnde vervalste geneesmiddelen en de vervuiling van geneesmiddelen worden een steeds groter probleem.

De patiënten en apothekers ervaren dagelijks “pillenchaos” aan de balie, door de terugkerende tekorten, te hoge prijzen en steeds wisselende merken van geneesmiddelen. In het ziekenhuis wordt de thuismedicatie van patiënten omgezet naar ziekenhuismedicatie met als gevolg een grote kans op fouten en medicatie gerelateerde ziekenhuisopnames.

Wat een complex systeem hebben we met elkaar gebouwd. Het moet simpeler

Dezelfde chaos zien we ook in digitale uitwisseling van medicatiegegevens tussen zorgverleners. De wetgeving hierover sluit onvoldoende aan bij de praktijk. Medicatieoverdracht verloopt nog steeds verre van vlekkeloos door miscommunicatie tussen verschillende automatiseringssystemen en onvoldoende vulling van het landelijk schakelpunt (LSP). Medicatiegegevens zijn te vaak nog onvolledig waardoor aanpassingen in het medicatieprofiel niet actueel zijn. Dit betekent voor de patiënt een groot risico op medicatie gerelateerde incidenten en/of heropname in het ziekenhuis.

Wat wil de patiënt?

Als patiënt gaan we er allemaal van uit dat als we een huisarts of specialist bezoeken we een recept meekrijgen. En we verwachten een koninklijke behandeling, tegen minimale kosten. We willen sneller toegang tot nieuwe middelen en behandelingen. Want we betalen onze premie en hebben er recht op, toch?

Geen pillen als het kan, alleen als het moet

Maar als we ons vanuit maatschappelijk belang durven vragen: moet alles wel voor iedereen? Stel dat de zorgverleners samen met de patiënt beslissen of de inzet van geneesmiddelen wel noodzakelijk is? En als dit echt moet, kunnen we dan ook samen verantwoordelijk zijn voor het behandelresultaat?

Dat vergt een radicaal andere visie van ons allemaal op ziekte en gezondheid. Iedereen in het systeem, van patiënt en zorgverlener tot verzekeraar gaat zich richten op zo lang mogelijk gezond blijven in plaats van ziekten behandelen.

Preventieve geneeskunde wordt belangrijker

We weten dat er nu en in de toekomst, door toenemende vergrijzing, steeds meer oudere, langer thuiswonenden patiënten bijkomen. De geëmancipeerde patiënten willen regie over hun leven en hebben de wens om de ziektebehandeling in het “gewone” dagelijks leven te integreren.

Welke ontwikkelingen gaan de patiënt daarbij helpen?

Dat specialistische zorg nog grotendeels onder het dak van het ziekenhuis plaatsvindt, met een geplande afspraak, parkeerkosten, lange reis- en wachttijden, is niet meer van deze tijd. We moeten de behandelingen meer menselijk en minder klinisch willen maken. Waarom verplaatsen we het niet als het kan naar de thuissituatie? Dat biedt kansen aan zorgverleners om zich meer te richten op thuisbehandeling. En als we de behandeling, geneesmiddelen en informatie naar de patiënt toe brengen, kunnen we ook investeren in de relatie tussen patiënt en zorgverlener, want die is ook belangrijk voor de uitkomst van de behandeling en bevordert de therapietrouw. Dan leren we de patiënt beter begrijpen en kunnen we aan de patiënt uitleggen wat er in de maatschappij binnen de zorg gebeurt.

Menselijker en mensgerichte pillen

Met behulp van innovatieve technologieën, zoals farmacogenetica en 3D-printing, kunnen we zelfs persoonlijke maatwerkmedicatie afleveren. En door nieuwe ICT-oplossingen kunnen we de zorg slimmer maken en inzetten als Decision Support System (DSS) om besluitvorming in het behandeltraject objectief te ondersteunen. Als we daarbij de data van individuele patiënten goed vastleggen en gebruiken om op populatieniveau uitspraken te doen over de effecten van geneesmiddelen in echte patiënten. Dan kunnen we gaan sturen op gezondheid, het doelmatig gebruik beïnvloeden en het voorschrijfgedrag beperken m.b.v. terugkoppeling “big data”.

Hoe kunnen we onze keten verduurzamen?

Farmaceuten zetten al in op innovatie, minder verspilling, verduurzamen van de productie en het voorkomen dat medicijnen in het oppervlaktewater terechtkomen. Ook vindt verwijdering van geneesmiddelenresten uit watermilieus plaats, door slim filteren in samenwerking met waterschappen en het drinkwaterbedrijf. Maar de duurzaamheid van de farmaceutische keten moet hoog op de agenda van alle ketenpartners, de beroepsverenigingen en VWS komen te staan. Dan kunnen we een breed maatschappelijk debat voeren over het nieuwe systeem met minder verspilling.

Refuse, reduce, re-use

Minder consumeren en het gebruik van duurzamere producten is voor de hele keten de uitdaging het systeem solidair te houden. Duurzamer kan duurder betekenen, als we vanuit mondiaal perspectief ernaar kijken. Maak daarom de werkelijk ecologische en sociale kosten inzichtelijk en leg ze terug in de keten. Daarnaast kan het hergebruik van (nog goede) geneesmiddelen bevorderd worden, bijvoorbeeld via een marktplaats voor medicijnen, om ze zo te behouden voor patiëntenzorg en niet weg te hoeven gooien.

Ga het doen!

Ik begon met de de vraag waar: “is verduurzaming binnen de farmacie mogelijk”. In hoeverre is “het systeem” klaar om in bepaalde situaties geen of minder geneesmiddelen te gebruiken? Verandert de focus op ziekte naar focus op gezondheid en preventie? En als we geneesmiddelen inzetten of gebruiken, waar en hoe bieden we de patiënt de best passende en betaalbare specialistische farmaceutische zorg?

Op dit moment prevaleren de individuele belangen nog boven het algemeen belang omdat het systeem zo is ingericht. Maar juist door het farmaceutische zorgsysteem in de volle breedte en vanuit historisch perspectief te bekijken kunnen de veranderkrachten van het verleden en van elkaar leren. De andersdenkenden hebben gelukkig een gedeeld urgentiebesef dat de farmaceutische zorg simpeler georganiseerd en betaalbaarder moet worden en er is bereidwilligheid om in actie te komen.

Leer, maak fouten en leer van fouten

Hoe mooi zou het zijn als we met elkaar duurzaamheid en minder verspilling kunnen zien als thema van verbinding om zo de transitie binnen de farmacie op gang te brengen. Als we de logistiek en distributie los kunnen koppelen van de zorg, kunnen we ons volledig richten op de patiënt. Wat mij betreft gaan we samen aan de slag: GroenErwt-Transfarmacie (zie de bijsluiter).

Naar HOW?